فرهنگ فقه (کتاب)

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع) دانش‌نامه‌ای تخصصی در شرح واژگان فارسی که عناوین فقهی یا مباحث مرتبط با فقه، به‌صورت ساده و روان در آن آمده است. این اثر که در مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی و زیرنظر سید محمود هاشمی شاهرودی برای دانش‌پژوهان تهیه و تدوین شده، اصطلاحات فقهی در آن همراه معنا و اطلاعات پایه و اساسی به‌طور مستند گردآوری شده است. فرهنگ فقه در سال ۱۳۸۲ش در شش جلد منتشر شد.

مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی

مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع) مؤسسه‌ای پژوهشی و آموزشی در زمینه فقه، اصول فقه و کلام در شهر قم است. این مؤسسه به‌دستور آیت‌الله خامنه‌ای و به‌دست سید محمود هاشمی شاهرودی (درگذشت ۱۳۹۷ش) در سال ۱۳۶۹ش تأسیس شد. حسن نظری شاهرودی، ریاست این مؤسسه را برعهده دارد.

انگیزه تألیف

مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی برای دسترسی طلاب، دانشجویان و علاقمندان به میراث فقه شیعه و آگاهی آنان از عناوین و مباحث فقهی به‌صورت اطلاعات اجمالی و کوتاه، اقدام به تألیف فرهنگ فقه فارسی کرد.

ساختار

فرهنگ فقه که بیش از شش‌هزار عنوان فقهی را در بر دارد، به زبان فارسی و با نظم الفبایی تنظیم گردیده و سعی شده در عین اتقان علمی، از نثری ساده و متنی مختصر برخوردار باشد تا علاوه بر بهره‌برداری اهل فن، برای عموم علاقمندان نیز قابل فهم باشد.

در مقدمه کتاب درباره فقه، جایگاه علم فقه، ویژگی‌های فقه شیعه، مراحل فقه شیعی (تأسیس، شکوفایی و رشد، استقلال، افراط و تفریط، اعتدال و کمال)، متون فقهی، تقسیم مباحث فقهی، ترتیب مباحث فقهی، شیوه ارائه مباحث فقهی، شیوه‌های نو، فرهنگ و دائرةالمعارف‌نویسی سخن به میان آمده است.

مراحل شکل‌گیری مقاله

به گفته مؤسسه دائرةالمعارف، شناخت ابعاد و چارچوب فرهنگ فقه و ایجاد یک مقاله فقهی، در گرو عناوین فقهی، شناسه مناسب، توضیحات لازم و استناد کامل است. از این‌رو برای تدوین فرهنگ فقه، مراحل زیر طی می‌شود:

عنوان مدخل‌ها در هر جلد

عناوین ابتدایی و انتهایی مدخل‌ها در هر جلد به این شرح است:

نخستین مدخل کتاب در باره «ائمه» است که جمع امام است و در کلمات فقها دارای دو مفهوم عام و خاص است. مصادیقِ مفهومِ عام این واژه در فقه عبارتند از: حاکم و ولىّ مسلمانان( ولی فقیه)، امام جماعت و امام جمعه. مصادیق مفهوم خاص واژه امام (نزد اماميّه) عبارتند از: دوازده نفْس مقدّس و پاک که از جانب خداوند متعال داراى منصب والاى امامت و ولایت‌اند. امام به اين معنا، داراى ولایت مطلق و معصوم از گناه و هر گونه لغزش، اشتباه و فراموشى است و نیز حجّت خدا بر خلق و خلیفه او در زمین است.

منابع استفاده‌شده

جواهر الکلام به‌دلیل جامع‌ترین متن استدلالی فقه شیعه، دارا بودن اقوال و استدلال‌های فقیهان و نیز جایگاه والا در حوزه‌های علمی شیعه، به‌عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است.
المبسوط، الخلاف، شرائع الاسلام، تحریر الاحکام، تذکرة الفقهاء، منتهی المطلب، جامع المقاصد،الروضة البهیة، مسالک الافهام، مجمع الفائدة و البرهان، مدارک الاحکام، الحدائق الناضرة، مفتاح الکرامة، العروة الوثقی و شروح معروف آن (مستمسک، التنقیح و مهذّب الاحکام)، منهاج الصالحین، تحریر الوسیلة و توضیح المسائل مراجع تقلید، دیگر کتاب‌های فقهی هستند که در فرهنگ فقه استفاده شده‌اند.

مشکلات

در مقدمه کتاب، به برخی مشکلات و سختی‌ها در روند نگاشتن مدخل‌ها و تألیف مقالات فقهی اشاره شده است:

• کمبود متخصصان فرهنگ‌نویس در حوزه فقه
• نگاشتن فرهنگ فقه به زبان فارسی؛ درحالی‌که تقریباً تمامی متون و منابع آن عربی است.
• ضرورت‌نداشتن استفاده از تمامی متون فقهی برای تدوین فرهنگ فقه و تنها استفاده از منابعی که افزون بر غنا و جامعیت فقهی، نشانگر مراحل مختلف و تحولات فقه شیعی نیز باشد.
• ارتباط تنگاتنگ برخی عنوان‎‌ها با یکدیگر و تکرار و درهم تنیده‌شدن مباحث و مطالب مربوط به این عناوین در ابواب مختلف فقهی و جدا کردن دقیق مباحث هر عنوان از عنوان دیگر
• فزونی و فراوانی مباحث مربوط به برخی عناوین از یک سو و نبود یا کاستی مباحث مربوط به برخی عناوین، همچون عناوین مستحدث از سوی دیگر.

چاپ

چاپ اول فرهنگ فقه در سال ۱۳۸۲ش توسط مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی و با نظارت سید محمود هاشمی شاهرودی در شش جلد منتشر شد.

پانویس

منابع

• مجله فرهنگ کوثر، شماره ۱۳، فروردین ۱۳۷۷ش.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، سایت مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• فرهنگ فقه، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۶ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، زیرنظر: سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۵ش.